Ας φανταστούμε μια οκτάβα ως ένα παράτολμο, λαγαρό, αλλά πολλές φορές και τρομώδες ταξίδι από ένα ντο σε ένα άλλο ντο. Φέγγος και αντιφέγγισμα χτίζουν υλικά τούτη την ηχητική απόσταση που μέσα της περιλαμβάνει ένα ολόκληρο, εντελές ταξίδι από τόνους, ημιτόνια, βαθμίδες και κλίμακες.
Η χαμηλή οκτάδα είναι μάλλον η απόσταση που διανύθηκε υποτονισμένα, ως μια μακριά, ατελεύτητη ύφεση που δεν είναι αποτέλεσμα καταστολής ή μη επιδεξιότητας του μουσικού, αλλά ως μια αναγκαία καταβύθιση σε κάτι άρρητο, που είτε άρρητο θα μείνει ή αν πρέπει να μιληθεί, τούτο θα γίνει υποτονθορύζοντας, σιγοψιθυρίζοντας.
Οι λέξεις πράττουν ακριβώς το ίδιο αποτέλεσμα: μπορούν να αποσκοπούν στα πλέον υψηλόφρονα, αλλά και στα ταπεινά. Εχουν την έκταση να εκφέρονται φωναχτά, με στεντόρεια, μπάσα φωνή, αλλά ταυτοχρόνως να φέρουν ένα ηχόχρωμα φοβισμένης ενατένισης.
Επικαλούμαι αυτή την πρόχειρη και εν πολλοίς ερασιτεχνική σύζευξη μουσικής και λόγου, προσπαθώντας ακριβώς να σκιαγραφήσω γιατί οι Χαμηλές Οκτάβες της Στέλλας Δούμου εκλύουν την ίδια υγρή ζάλη που προκαλεί το Νοττούρνο του Μότσαρτ ή το Nachtstucke του Σούμαν. Πάλι ο λόγος της μουσικής, εκ νέου η μουσικότητα της γλώσσας.
Στην ποίηση της Στέλλας Δούμου ο κόσμος είναι ενδόμυχος, κρυπτικός, ενδότατος στο πιο… ένδον της συνείδησης. Είναι μια μεταιχμιακή ποίηση ανάμεσα σε ένα φως που έρχεται πλησίον και σε ένα σκοτάδι που διατηρεί την αδηφαγία του τέλους του.
Σαν δύο αντιμαχόμενοι κόσμοι που μέχρι το ύστατο δευτερόλεπτο της αλλαγής φρουράς (μέρα- νύχτα και μετά πάλι μέρα και πάλι νύχτα), μέχρι λοιπόν οι δύο αυτοί προαιώνιοι εχθροί να αποσυρθούν ο καθένας στη μονιά του. Στο ενδιάμεσο του χρόνου και του τόπου ο άνθρωπος παλεύει με τα ερωτήματα του και ο ποιητής συντάσσει το δικό του ψυχικό καταθετήριο.
.
.
Η έννοια της νύχτας ως σκηνικό φοβερών πραγμάτων, είναι σχεδόν αρχετυπική στη συγκεκριμένη συλλογή. Λαμβάνει τον χαρακτήρα σηματωρού για όσα πρόκειται να συμβούν, για όσα δεν συμβαίνουν. Υπάρχουν ροζάρια νύχτας, δόντια νύχτας, μανδραγόρες για βαθιά σκοτάδια, νύχτα διάχυτη, σκουριασμένο σούρουπο σε θύλακες νύχτας, νύχτα που λιγοθυμάει στης ρίγανης τα υψηλά νοήματα, μια λαμαρίνα νύχτας και έτσι αυτό το εξαίσιο σκοτάδι, το μαύρο σκοτάδι, το άλλοτε απαθές και άλλοτε καταναγκαστικό σκότος ενυπάρχει με διάφορες μορφές στην ποίηση της Δούμου.
Είναι ένα σκοτάδι που άλλοτε προμηνύει συμφορές κι άλλοτε χρεμετίζει σαν άλογο που μετέχει σε διονυσιακό χορό.
Αυτό το σκοτάδι, το σύθαμπο, το σκούρο μέρος του 24ωρου βάφει τους στίχους και τους ξεπλένει από τα κρίματά τους και τους εξακοντίζει σε μη ρεαλιστικά μοτίβα και τους καθιζάνει στο βαθύ πηγάδι του κόσμου.
Όπου υπάρχει, όμως, σκοτάδι πάντα θα ενυπάρχει και το ακριβές αντίγραφό του: το φως. Το ένα εισχωρεί στο άλλο, πλάθονται μαζί, εγκιβωτίζονται, μάχονται, παλεύουν. Αυτή ακριβώς την πάλη προσπαθεί να συλλάβει η Δούμου και είναι ένας πόλεμος απηνής και αδιάπτωτος αυτόν που καλούμαστε να διαβάσουμε. Γιατί είναι άλλο να βλέπεις την εναλλαγή των χρωμάτων από το παράθυρό σου, αφήνοντας τα όποια συναισθήματα να σε προσδιορίσουν και άλλο να διαβάζεις επ’ αυτών.
Είπα χρώματα και όχι τυχαία. Ο χρωστήρας –ωσάν λεκτικός κρατήρας- είναι μια ακόμα σταθερά στην ποίηση της Δούμου. Θα το δείτε στο ποίημα που φέρει τον ενδεικτικό τίτλο «Ζωγράφος», αλλά θα το διαπιστώσετε και ως αίσθηση ως έναν καμβά ανοιχτό σε μια πρόκληση χρωματικού πειραματισμού. Η ζωγραφική και η ποίηση είναι αδερφές τέχνες. Το δέσιμό τους δεν προσδιορίζεται με τις τεχνικές φόρμες, φέρει ένα ισχυρό βάρος εξωλεκτικό. Λες και η μια εισχωρεί στα έγκατα της άλλης. Τα οπτικά σύμβολα της ζωγραφικής αποτυπώνουν τα αβαρή σχήματα της ποίησης και εδώ στις Χαμηλές Οκτάβες τούτος ο διάλογος είναι συνεχής, έντονος και ολότελα φυσικός, άρα μη σκηνοθετημένος για να προκαλέσει. Αντιθέτως προκαλείται και πυροδοτείται αυτόνομα: μια ομπρέλα μωβ, φωτεινά δάχτυλα, στο κόκκινο μέσα της καρδιάς, ένα κίτρινο φόρεμα. Όλα αυτά είναι σαν ταμπλό βιβάν που όμως επιθυμούν να σπάσουν την ακινησία που τα διέπει ως οντολογικός νόμος.
Ακόμα και το ρέον στοιχείο της θάλασσας, άλλη μια σταθερά στην ποίηση της Δούμου, μετέχει σε αυτό το εν εξελίξει ποιητικό δρώμενο. Είναι μέρος της αντιμαχίας ανάμεσα σε ουρανό και γη. Ανάμεσα σε πράγματα χθόνια και άλλα υπερβατικά, στέκει η θάλασσα ως η ενδιάμεση του δράματος. Η Δούμου της προσφέρει μια σχεδόν ανθρώπινη διάσταση. Μια γυναικεία φιγούρα ορμητική και παθιασμένη: μητριά, αλλά και αγαπημένη. Δεν πρόκειται για θάλασσα του ταξιδευτή, όπως την έχουμε συναντήσει πολλάκις στους ναυτικούς ποιητές, αλλά μια θάλασσα που εγκυμονεί στεκάμενη, καθώς παρατηρεί τα γεγονότα, όμως καμιά φορά μετέχει και η ίδια ως πρόσωπο και ήρωας: έτσι τα νερά αυτοκτονούν ή θορυβούν (δηλαδή μιλούν με τον τρόπο τους), ή γίνονται ένας κήπος από μπελαντόνες στη μέση της θάλασσας που λειτουργεί ως κοιμητήριο.
Η Δούμου αφηγείται πράγματα αυτού του κόσμου, με μιαν θαυμαστή αχρονικότητα. Άραγε ποιου κόσμου; Ο μυθικός Οδυσσέας γίνεται σχεδόν συγκαιρινός μας. Δίχως να αφαιρείται από πάνω του το μυθολογικό στοιχείο, ζωντανεύει στο σήμερα – μελανιάζει και η Κίρκη. Όμως τι να έγινε η Κίρκη; Τον βρήκε τον Οδυσσέα ή ακόμα τον ψάχνει; Ο Μύθος συνομιλεί με την Αιτιοκρατία: το μελάνι της Λογικής, βυθίζεται στον πυθμένα στης Μυθολογίας και από εκεί μέσα αναδύεται μια ποίηση που φέρει τα στοιχεία και των δύο κόσμων.
Όμως, ο συμβολισμός δεν είναι τυχαίος. Η Κίρκη είναι ένα πρόσωπο που συναντούμε στην Ραψωδία λ’ της Οδύσσειας και συνδέεται με την κατάβαση στον κάτω κόσμο: στην Νέκυια. Ένα μυθικό θέμα που έρχεται από πολύ μακριά και παραμένει δια της τέχνης, πάντα επίκαιρο. Από το Έπος του Γιλγαμές ή την Κατάβαση της Ιστάρ: οι ζώντες και οι τεθνεώτες σηματοδοτούν μια σχέση ζωής και θανάτου ανεξίτηλα ανθρώπινη.
Στις μυητικές ιερουργίες, με τις οποίες θεωρείται ότι συνδέεται το θέμα της καταβάσεως, η κάθοδος στον κάτω κόσμο είναι ουσιαστικά μια νοσταλγική επιστροφή στη γενέθλια πατρίδα του όντος και στον αρχέγονο χρόνο, είναι ο νόστος στην TerraMater και συμβολίζει τη διαιώνιση της ζωής.
Από την άλλη αυτή η συμβολική κατάβαση είναι μια πηγή έμπνευσης, σχεδόν αρχετυπική για την τέχνη.
Θυμίζω τηνΑινειάδεια του Βιργίλιου, τη Θεία Κωμωδία του Δάντη, τις θρησκευτικές παραστάσεις του λατινικού Μεσαίωνα με τον descensusadinferos, τις βυζαντινές «καθόδους» και βεβαίως τον μέγιστο μυθοπλαστικό τόπο της ομηρικής Οδύσσειας.
Αυτός είναι ο κόσμος των ποιημάτων της Δούμου. Έχεις την αίσθηση πως κόσμοι που πέρασαν και κόσμοι που θα έρθουν βρίσκονται σε μια ενδιάμεση κατάσταση που ο ένας προσπαθεί να κερδίσει στιγμές από τον άλλον. Να πάλι η έννοια του μεταιχμίου που προλάβει εμπρός μας.
.
.
Μύθοι, παραμύθια, βικτωριανές απεικονίσεις, ομηρικά αρχέτυπα, αρχέγονες δυνάμεις, ένθεες ενατενίσεις, στοιχεία του παράλογου, άλεκτα σχήματα, ελικτές επινοήσεις των λέξεων, απεικονιστικές αναφορές, ζωγραφικές παραστάσεις και κάμποσα άλλα στοιχεία ενυπάρχουν στην ποίηση της Δούμου ως μια παλέτα μέσα από την οποία ξεπηδάει μια ποίηση ρωμαλέας αισθητικής. Μια ποίηση που όμως δεν ξεχνάει τον βασικό προορισμό της, την καταγωγική της ρίζα που δεν είναι άλλη από το να ταξιδεύσει στον κόσμο των λέξεων όσο πιο σιγανά μπορεί. Να πλεύσει ησύχως, να μην φωνάξει, αλλά να σιγανεύσει τους ανέμους. Εν μέσω σιωπής να αρθρώσει το λόγο της. Οι αρμοί της είναι οι παύσεις, άλλο ένα μουσικό στοιχείο που βρίσκουμε σε πλησμονή, ο ρυθμός της είναι σαν χτύπος καρδιάς που αναζητεί το στοιχείο της νηνεμίας.
Ακόμα και σε στιγμές που προβάλλεται ένα ποίημα εξπρεσιονιστικού χαρακτήρα ή που η εικονοποιία του είναι έντονη και συχνάκις βίαιη, η Δούμου δεν ξεχνάει τον βασικό της σκοπό. Στην κατακλείδα θα σε περιμένει πάντα μια στιγμή καταστολής των παθών, μια στιγμή πλούσιας ηρεμίας. Ητοι μια οκτάβα χαμηλή, αλλά όχι χθαμαλή. Μια ησυχία που όμως δεν θα υπάρξει για πολύ, δεν είναι φτιαγμένη από υλικά ανθεκτικά. Τέτοια υλικά δεν υπάρχουν στον άνθρωπο. Είναι καταδικασμένος να παλεύει με τους θορύβους του και να εναποθέτει τις ελπίδες του σε μια γαλήνη σχεδόν μυθική και για τούτο ακριβή.
Όπως ακριβώς είναι και η ποίηση της Στέλλας Δούμου: ακριβή, γαλήνια, σαγηνευτική και μυστηριακώς ζηλευτή.
Paintng: Ilya Zomb
Ψυχοναύτες 